ილია ჭავჭავაძე. საგაზეთო შენიშვნები თფილისის ქალაქის გამგეობის მიმდინარე საქმეებზე

ხვალ, 18 მაისს, განკითხვის დღეა. განკითხვის დღეა იმისი თუ, _ ვინ უნდა მოუაროს, ვინ უნდა უპატრონოს ტფილისს ამ ოთხს წელიწადს და ვინ უნდა იზრუნოს და ისაქმოს ადამიანურის გულისტკივილითა და გულმოდგინებით ჩვენის კეთილდღეობისათვის, ჩვენის ავკარგიანობისათვის.
აქამდე თუ ხმოსნების ამორჩევას საბჭოსათვის ყურს არ ვათხოვებდით და გულგრილად ვეკიდებოდით, დიდი შეცოდება იყო ჩვენ მიერ ტფილისისა და მისთა მკვიდრთა წინაშე. ეხლა სულ სხვა დროა. ტფილისი ჩვენი მშობელი ქალაქია, ყველანი, ვინც აქა ვშობილვართ, აქა ვცხოვრობთ, აქა ვტრიალებთ, _ რა მილეთისაც გინდ იყოს კაცი, _ მისი შვილები ვართ და სამსახური უნდა გავუწიოთ ერთნაირის გულისცემითა, ერთნაირის ნატვრითა, რომ ჩვენი დედაქალაქი გამოკეთდეს, გამოფაქიზდეს, მოჯობინდეს, მოჯამრთელდეს. ღმერთმა არა დაიშურა რა ჩვენის დედაქალაქისათვის. ჰაერი, წყალი, ადგილი _ ყველაფერი, რითაც ბუნება მოსაწონებლად ჰქმნის ადამიანის საცხოვრებელს, იმოდენად კარგი გვაქვს, რომ ბევრი უცხოელი შემოგვნატრის. თუ რამ ცუდია აქ, და ბევრი რამაც არის ცუდი, სულ იმისი ბრალია, რომ დედაქალაქს შვილობას არ ვუწევთ, გულდადებით არ ვექცევით, სიყვარულით, სიყვარულით არ ვპატრონობთ.
კანონმა ნება მოგვცა ჩვენს დედაქალაქს ჩვენვე მოვუაროთ, ჩვენვე ვუპატრონოთ ამ მხრით. ჩვენც საკმაო ხარჯს ვიხდით, რომ ეს პატრონობა, ეს მოვლა ყინულზე დაწერილი თამასუქი არ იყოს, ხარჯიც ტყუილუბრალოდ არ იქსაქსებოდეს, საქმე ჩვენდა საკეთილოდ კეთდებოდეს და კეთილი დღედადღე ემატებოდეს ჩვენს მშობელს ქალაქსა.
ყველამ ერთად, რომ პატრონობა და მოვლა მოვინდომოთ, შეუძლებელია. კანონმა ეს კარგად იცოდა და დაგვიწესა უკეთესნი კაცნი რიცხვით ოთხმოცი ამოირჩიეთ თქვენ შორის და იმათ მიანდეთ ეგ პატრონობა და მოვლაო. და აი ხვალ ამისი განკითხვაა. რომ ჩაუფიქრდეთ, თქვენვე იტყვით ჩვენთან ერთად, რომ ეს სახუმარი საქმე არ არის. ერთი გულმრუდობით აქედ თუ იქით წასული კენჭი შემძლებელია იმისთანა კაცები დასვას საბჭოში, რომ მერე თქვენი მშობელი ქალაქი, თქვენ თვითონ, თქვენი ოჯახი, თქვენი ცოლ-შვილი თავსა და პირს იხოკდეს, _ ეს რა ღმერთი გაგვიწყრა, როგორ ამოვირჩიეთ ეს ჩვენი წამწყმედელნი და დამღუპავნიო? იცოდეთ, დიდი ცოდვა-მადლი თანა სდევს არჩევანსა და ვიდრე ხელი კენჭის ჩასაგდებად დაიძროდეს, თქვენს ნამუსს, თქვენს სინდისს, თქვენს გულს, თქვენს ჭკუას რამდენჯერმე დაეკითხეთ _ ვინ არის ღირსეული და ვინ არა, განურჩევლად დიდისა და პატარისა.
იცოდეთ, თქვენ გინდათ კაცი, რომელსაც თქვენი სიკეთე, თქვენი სიყვარული, თქვენთვის გულშემატკივრობა სულელობად არ მიაჩნია.
თქვენ გინდათ კაცი, რომელსაც უნდა ებრალებოდეს თქვენი თავი, თქვენი ცოლ-შვილი და თქვენის ოფლით მონაგარს ფულს, ხარჯად თქვენს მიერ გაცემულს, თქვენს კეთილად ცხოვრებას, თქვენს მშვიდობით და უშიშრად ყოფნას ახმარებდეს, რამოდენადაც ყოველივე ეს შესაძლოა.
თქვენ გინდათ კაცი, რომ მდიდარს განგებ არ აკლებდეს ქალაქის ხარჯსა და ხმაამოუღებელს შეუძლებელს განგებვე არ უმატებდეს, და რაც მდიდარს დააკლეს, ღარიბს არ ახდევინონ.
თქვენ გინდათ კაცი, რომ თქვენი მიყრუებული უბნები ტალახისა და ტყლაპოებისაგან არა ჰყარდეს და მარტო მდიდართა ქუჩები არა ჰლაპლაპებდეს სიფაქიზითა.
თქვენ გინდათ კაცი, რომ ხორაგი, საჭმელ-სასმელი, ქალაქის ბაზარში კარგი და საღი იყოს და თქვენ არ გახდენდნენ, არ გაფუჭებდნენ და ამ მხრით უშიშარ იყვნეთ.
თქვენ გინდათ კაცი, რომ პურს, ღვინოს, საჭმელ-სასმელს ჩარჩები თუ სხვა ვინმე განგებ მამასისხლად არა ჰხდიდნენ და ამით თქვენ და თქვენს ცოლ-შვილს არ უძვირებდნენ საჭირო საზრდოს და საკვებსა.
თქვენ გინდათ კაცი, რომ ქალაქის მოხელეებს ხელსა და კალთას არ აფარებდნენ, როცა იგინი არ ვარგანან და ტყუილუბრალოდ სჭამენ თქვენის ოფლით მონაგარს ფულსა ჯამაგირების სახითა.
თქვენ გინდათ კაცი, რომ ბუნებითად კეთილი ჰაერი თქვენის დედაქალაქისა არ იშხამებოდეს უწმინდურების სიყრალითა და არა გშხამვიდეს თქვენ, თქვენს ოჯახს, თქვენს წვრილშვილსა.
თქვენ გინდათ კაცი, რომ წყალი უვნებელი და მოუწყვეტელი გქონდეთ და ამასთანაც, რაც შეიძლება იეფი.
თქვენ გინდათ კაცი, რომ რაკი ხორაგს თუ სასმელს ბაზარში ჰყიდულობთ, დახათრიჯამებული იყვნეთ, რომ წამხდარს და მოწამლულს არ შემოგაპარებენ.
თქვენ გინდათ კაცი, რომ თქვენს წვრილშვილებს სწავლა-განათლების გზა და სახსარი მისცეს, გული კეთილს შეუჩვიოს, ჭკუა სჯასა და მოსაზრებასა, რამდენადაც შესაძლოა.
თქვენ გინდათ კაცი, რომ თითმის ორ მილიონამდე ყოველწლივ შემოსავალი ქალაქისა, თქვენგანვე ხარჯად აღებული, თქვენვე და თქვენს ქალაქს საერთოდ ჰხმარდებოდეს გამოზოგვითა და ცოდნითა და არა აქეთ-იქით იქსაქსებოდეს გულდაუდებლობით და უთავდარიგობითა.
ერთის სიტყვით, ბევრი სხვაც არის, მაგრამ ყველას ჩამოთვლა შორს წაგვიყვანს. ესეც საკმაოა, თუ ღმერთმა გვაგონა, და ამაებს მაინც ხვალ შესაფერი კაცები ამოვურჩიეთ.
ამიტომა ვთქვით ზევით, რომ ხვალინდელი დღე სახუმარი დღე არ არის. სიმძიმე და სიდიდე იმ მოვალეობისა, რომელსაც ხვალ კისრად ვღებულობთ და ასე თუ ისე ავასრულებთ, წინ უნდა წაიმძღვაროს ყველამ და ისე მივიდეს კენჭის მისაცემად. აქ ვინც უმტყუვნებს და უღალატებს იმას, რასაც სინიდისი, ნამუსი, კაცური კაცობა ამხელს, იგი უმტყუვნებს, იგი უღალატებს თავისს თავს, თავისის ცოლ-შვილის, ოჯახის ბედნიერებას და კეთილდღეობას.
ვისაც ხელი მიგიწვდებათ, ყველანი უნდა მიხვიდეთ არჩევანზე და თქვენი მოქალაქური, კაცადკაცური მოვალეობა გადაუხადოთ თქვენს მშობელს ქალაქსა.
იცოდეთ, რომ ვისაც ხვალ ჩააბარებთ საბჭოში ხმოსნობას, იმას აბარებთ მთელის ოთხის წლის თქვენს საერთო სვე-ბედსა, თქვენის ოჯახობის საერთო კეთილსა და ბოროტსა. ოთხი წელიწადი ბევრის რისამეა შემძლებელი, ავიც შეიძლება ბევრი მოგვაყენოს კარს და კარგიც.
გულს ნუ გაიმრუდებთ, სულს ნუ წაიწყმედავთ! იცოდეთ, ეს დიდი საქმე თქვენს ნამუსს, თქვენს სინიდისს, თქვენს პატიოსნებას აბარია. ახსენეთ ღმერთი, და ღვთისა და მართლის სახელით, შეუდექით არჩევანის დიდს საქმეს და მარჯვენას თქვენსას ის არ აქმნევინოთ, რასაც გული და სინიდისი არ გეუბნებათ.

ტფილისი, 16 მაისი. 1897 წ.


ილია ჭავჭავაძე /თხზულებათა აკადემიური გამოცემა/XIII ტომი/თბ. ილიას ფონდი/2007 წ./ გვ. 410-413

ილია ჭავჭავაძე ეთნიკურ შემწყნარებლობაზე

ტფილისი, 19 მარტი

ყველამ იცის, რომ ეხლანდელს დროში დევნა და ძულება ეროვნული, ერთმანეთის შეუწყნარებლობა, ერთმანეთის გაუტანლობა იმის გამო, რომ შენ სხვა თესლისა ხარ და მე სხვა თესლისა და ერთად ვერ გვეცხოვრებაო, მარტო ბრიყვის და უვიცის მოძღვრებაა და სამართლიანად გასაკიცხი ყოველ პატიოსან და გონეგახსნილ კაცისაგან.
იქნება ამით მოისურვონ, სიტყვა მოგვიჭრან: “კავკასს” ყოველ ამაში რა საქმე აქვს, რად ესარჩლება ჩაგრულთა და დევნულთაო? ის საქმე აქვს, რაც ყოველ პატიოსანს კაცს, რომელიც ვერ შეიფერებს, ვერ შეიწყნარებს, რომ ერთმა სთელოს და სჩაგროს მეორე ცალკე კაცი იქნება, თუ მთელი კრებული, ან მთელი ერი. ეს ასე რომ არ იყოს, ჩაგრულთა სარჩლი და ქომაგობა რომ უუწმინდაესს მოვალეობად არ იყოს აღიარებული ყოველ პატიოსან და გულმართალ კაცისაგან, მაშინ ხომ ეგრედ წოდებული სომეხთა საქმე ოსმალეთში არ გამოიწვევდა იმ სამართლიანს და პატივსადებს თანაგრძნობას, რომელმაც ქვეყანას, თავისს სასახელოდ, ხმა ამოაღებინა და ამ ხმის სამართლიან რიხისაგან ბევრად ძლიერი ოსმალეთი ყოვლად უძლურ სომეხს შეუშინდა, შეუფრთხდა. ეს ხმა რომ არ ყოფილიყო, ოსმალეთი ისე მალე მოუღებდა ბოლოს სომხობას, როგორც სვავი კურდღელსა: ყლაპად არ ეყოფოდა.
... ერთადერთი მოძღვრებაა კაცთა კრებულის საბედნიეროდ და რომელიც გვასწავლის: ერთი ყველასათვის და ყველა ერთისათვის, შენც იცხოვრე და სხვაც აცხოვრეო. ეს მცნება ურომლისოდაც ვერა კრებული, ვერა საზოგადოება, ვერა ერი ვერ ჰხეირობს, შესაძლოა კაცმა დროთა ხელშეწყობით გასთელოს, მოშუშოს, მაგრამ ძირი მაგარი აქვს, როცა იქნება ამოხეთქავს და თავისას მოითხოვს უნაკლულოდ. თუ ადამიანი თავისს თავს კაცად ჰხადის, სხვასაც უნდა კაცად იგულოს, თორემ თვითვე გაიჭყლიტება და გაითელება თავისისავე მოძღვრებისაგან. დრო და ჟამი არავის შეარჩენს უსამართლობას, სხვის ჩაგვრას და თელვას.
... ადამიანისათვის სულ ერთია, ცალკე კაცი ჰლახავს ადამიანურს უფლებას, თუ რაზმად დაწყობილი კრებული ორგანვე სამართლიანია მდურვა და ყვედრება, თუკი დათრგუნვილ უფლების აღსადგენად იღვწიან და იბრძვიან. საკვირველი ეს ღვაწება და ბრძოლა კი არ არის ჭკუათამყოფელ კაცისათვის, არამედ უამისობა იქნებოდა, იმიტომ რომ ლახვა სხვის უფლებისა, მერე იმისთანისა, რომელიც ბუნებითად მინიჭებული აქვს ყოველს ადამიანს, შეუწყნარებელია და დაუზოგველად განსაკითხავი ყოველგან და ყველასგან. შენც იყავ და მეც მამყოფე, განა ბუნებური და სამართლიანი სურვილი არ არის?

1897 წ.

ილია ჭავჭავაძე/ თხზულებათა აკადემიური გამოცემა/ XIII ტომი/ თბ. ილიას ფონდი/ 2007 წ./ გვ. 303–307

პრობლემა

საქართველოში დემოკრატიული ფასეულობების სისტემური დანერგვის საქმეში პირველი ნაბიჯები მე–19 ს. 60–70–იან წლებში გადაიდგა ლიბერალ მოაზროვნეთა პუბლიკაციებისა და სამოქალაქო აქტივობის მეოხებით. უნდა აღინიშნოს, რომ ეს იყო დასავლურ კულტურულ და პოლიტიკურ გარემოსთან ინტეგრაციის მზაობა, რაც სტრატეგიულად ითვალისწინებდა  განმანათლებლობის გამოწვევების პასუხისგებას. ქართულ ჟურნალ–გაზეთებში იბეჭდებოდა სტატიები  ისეთი აქტუალური პრობლემების შესახებ, როგორიცაა კანონის წინაშე თანასწორობა, ანტისემიტიზმი, ქალთა ემანსიპაცია, რელიგიური და ეთნიკური უმცირესობების უფლებების დაცვა, სეკულარიზაცია.

მე–19 საუკუნემდე დემოკრატიული ღირებულებები, იმისდა მიუხედავად, გამყარებული იყო თუ არა ის პოლიტიკურ საფუძველზე, დამოუკიდებლად ყალიბდებოდა  მის მიღმა, მსოფლმხედველობრივ არხებში. შესაბამისად, მათი კვლევა მე–18 საუკუნეში განვითარებულ მოვლენებამდეც მეთოდოლოგიურად გამართლებული უნდა იყოს[1]. ერთ–ერთ ქართულ ხალხურ ლექსში აკუმულირებულია კოლექტიური დამოკიდებულება  უცხოსა და განსხვავებულის მიმართ: „ყველა ადამის შვილი ვართ, / თათარიც ჩვენი ძმა არი, / ჩვენსა და სომხებსა შუა / განყოფილება რა არი?! / თუ ქალი გეტყვის დობასა, / ის უკეთესი და არი...“ მოყვანილ მცირე პასაჟში თანაბრად დოზირებულია ეთნიკური, რელიგიური (თათარი – მუსლიმანი), გენდერული თანასწორობის იდეა. უცხოს  მიმართ პოზიტიური დამოკიდებულება ქართული ენის ლექსიკურ დონეზეც ვლინდება: საუცხოო ნიშნავს არა მიუღებელს, საშიშს ან მდაბიოს, არამედ ჩინებულსა და  განსაკუთრებულს. უცხოთა მიმართ ქართული ლიტერატურა თანმიმდევრულად შემწყნარებელი იყო. ამ ტოლერანტობის შედეგად ლიტერატურისა და კულტურის ისტორიაში ადგილი დაიკავეს წმინდა ნინომ, ევსტათი მცხეთელმა, აბო თბილელმა, ცამეტმა ასურელმა მამამ, საიათნოვამ, იეთიმ გურჯმა და სხვ.

მიუხედავად ლიტერატურის გავლენიანობის შესუსტებისა თანამედროვე სამყაროში, საქართველოში  საზოგადოების დიდ ნაწილს მის მიმართ გამორჩეული, ხშირად საკრალური დამოკიდებულებაც აქვს[2]. ვფიქრობთ, საზოგადოებაში დემოკრატიული ღირებულებების პოპულარიზაციას ყველაზე ეფექტურად და შედეგიანად გაუძღვებიან ქართველი მწერლები, რომელთა მიმართ ნდობისა და თაყვანისცემის ხარისხი ხალხში მაღალია.

დემოკრატიული ღირებულებების სისტემურ კვლევას ქართულ ლიტერატურაში ჯერჯერობით პრეცედენტი არ აქვს. მეტიც, ისინი საბჭოთა პერიოდის კრიტიკასა და სასკოლო პრაქტიკაში ჩამოყალიბებული სტერეოტიპების საშუალებით შეგნებულად გადაიფარებოდა. ამის შედეგად ცნობილი მწერლები – ილია ჭავჭავაძე, იაკობ გოგებაშვილი, აკაკი წერეთელი ფართო საზოგადოებისთვის დღესაც ხშირად ყალბ ჰეროიკასა და პათეტიკასთან გაიგივდება.  გარდა ამისა,  საბჭოთა პერიოდის  ლიტერატურაში ყურადღებას იმსახურებს სპეციალური მოვლენა –  „ჰუმანიზმი“ და „ტოლერანტობა“, რომელიც, საზოგადოდ, ტოტალიტარიზმის წიაღში ერთა ძმობის იდეის პროპაგანდას ემსახურება. აღნიშნული პერიოდის ლიტერატურაში ჰუმანური და ლიბერალური რიტორიკა მეცნიერულ გადახედვას და სპეციალურ შესწავლას საჭიროებს, რაც აღწერითი კვლევის სპეციფიკაში ვერ მოთავსდება. შესაბამისად, ჩვენი კვლევის არეალში ვითვალისწინებთ ქართველ მწერალთა ტექსტებს მეხუთე საუკუნიდან მეოცე საუკუნის ოციან წლებამდე (გასაბჭოებამდე).

 

---

[1] განსაკუთრებით კი შუასაუკუნეების ქრისტიანულ ლიტერატურულ ძეგლებში, სარაინდო ეპოსში და მისთ.  

[2] ჩვენი დაკვირვებით,  საქართველოში  ჯერ კიდევ მაღალია ლეგიტიმური ავტორების ავტორიტეტის ხარისხი, თუმცა ეს პრობლემა არ არის შესწავლილი სპეციალური  კვლევების საშუალებით. 

ზოგადი ინფორმაცია

წინამდებარე ბლოგი შექმნილია ფონდ "ღია საზოგადოება – საქართველოსა" და შოთა რუსთაველის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტის თანამშრომლობით (საგრანტო პროექტი -  "დემოკრატიული ღირებულებები ქართულ ფოლკლორსა და ლიტერატურაში"; პროექტის კოდი: Intg/03/10-16856).

დაინტერესებულ პირებს ბლოგი დაეხმარება ქართულ მწერლობასა და ფოლკლორში  ლიბერალური და დემოკრატიული ფასეულობების აღმოჩენაში.  უნდა აღინიშნნოს, რომ ჩვენი მიზანია, წარმოვაჩინოთ ცალკეული ავტორების ტექსტებიდან ისეთი მასალები, რომლებიც, ჩვენი აზრით, რეპრეზენტაციულია. შესაბამისად, შევეცდებით, თითოეული ტექსტის მიღმა არ დავინახოთ დემოკრატიული ღირებულებები, თუმცა (!) იმდენად, რამდენადაც ყოველი მკვლევარი სუბიექტურია და ჩვენი შეხვედრის ადგილი ყველაზე დემოკრატიულია... :) შეგვიძლია, ვიკამათოთ.

ჩვენ მოგაწვდით ტექსტებს, რომლებიც თქვენთვის მეტ–ნაკლებად, ან სრულიად უცნობია.   მასალებს დართული ექნება აკადემიური გამოცემების მონაცემები, რისი საშუალებითაც თქვენ შეგეძლებათ, მიმართოთ წყაროებს, ან თუნდაც, პირდაპირ დაიმოწმოთ ესა თუ ის ციტატა.

მასალების მოძიებაზე მუშაობენ პროფესორები:

დარეჯან მენაბდე

მანანა კვატაია

მაია ნინიძე

მაია ჯალიაშვილი

რუსუდან ჩოლოყაშვილი

ავტორის/ავტორების მიერ საინფორმაციო მასალაში გამოთქმული მოსაზრება არ გამოხატავს ფონდის ”ღია საზოგადოება-საქართველოს” პოზიციას. შესაბამისად, ფონდი არ არის პასუხისმგებელი მასალის შინაარსზე.

The views, opinions and statements expressed by the authors and those providing comments are theirs only and do not necessarily reflect the position of Open Society Georgia Foundation.
Therefore, the Open Society Georgia Foundation is not responsible for the content of the information material.